Stalking: Προφίλ δράστη και θύματος

 Stalking: Προφίλ δράστη και θύματος

Το έγκλημα της παρενοχλητικής παρακολούθησης , τα τελευταία χρόνια τόσο στην χώρα μας όσο και παγκοσμίως, έχει λάβει ανησυχητικές διαστάσεις . Προτού, όμως, προβούμε στην ανάλυση του προφίλ του δράστη αλλά και του θύματος , κρίνεται αναγκαία η επεξήγηση του όρου stalking και κατ’ επέκταση των μορφών με τις οποίες μπορεί να εμφανιστεί αυτή η εγκληματική πράξη.

Νομοθετικό Πλαίσιο:

Το "Stalking" μπορεί να είναι μια νέα λέξη στο τρέχον πλαίσιο, αλλά η ίδια η συμπεριφορά έχει αναγνωριστεί εδώ και πολύ καιρό στους κύκλους ποινικής δικαιοσύνης . Οι περισσότεροι άνθρωποι γνωρίζουν τη σύγχρονη χρήση της, είτε μέσα από διάφορες εκφάνσεις που προβάλλονται στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, είτε μέσω της προσωπικής έκθεσης σε ανεπιθύμητες προσεγγίσεις ενός stalker. Συχνή καθίσταται η ενημέρωση για το συγκεκριμένο φαινόμενο μέσα και από το φιλικό περιβάλλον , καθώς σύμφωνα με έρευνες 1 στα 3 άτομα μιας παρέας έχει υπάρξει θύμα παρενοχλητικής παρακολούθησης. Η χρήση του όρου συμπεριλαμβάνει πλέον και τις συμπεριφορές εκείνων που παρενοχλούν προηγούμενους συνεργάτες, συναδέλφους, γνωστούς και μια σειρά άλλων απλών ανθρώπων.

Υπάρχουν κατηγορίες συμπεριφορών όπως η παρακολούθηση του θύματος, οι ανεπιθύμητες επικοινωνίες και ο φυσικός και ο λεκτικός εκφοβισμός που συμβαίνουν συνήθως, αλλά αυτό το πλέγμα συμπεριφορών δεν είναι καθολικό και όμοιο , αφού σε ορισμένες περιπτώσεις -οι οποίες έχουν απασχολήσει και τα ποινικά δικαστήρια- μεμονωμένα περιστατικά περιέλαβαν ασυνήθιστες και μοναδικές συμπεριφορές. H πλειονότητα των Αμερικανικών Πολιτειών και ο Καναδάς , όπως κι άλλες χώρες της Δυτικής Ευρώπης ακολούθησαν το παράδειγμα της Καλιφόρνια που πρώτη ανέλαβε νομοθετική ρύθμιση κατά του Stalking.

Το stalking αποτελεί πλέον και στη Χώρα μας ποινικό αδίκημα, του οποίου η ειδική υπόσταση τυποποιείται στο άρθρο 333 του Ποινικού Κώδικα. Καλούμαστε, εν τοις πρώτοις, να διερευνήσουμε το εύρος της παρεχόμενης από το Ποινικό Δίκαιο Προστασίας και στον τομέα της ψυχικής βλάβης («πρόκληση τρόμου ή ανησυχίας»). Η σοβαρότητα του προβληματισμού περί προστασίας ή μη της ψυχικής υγείας στον Ποινικό Κώδικα γίνεται αισθητή αν αναλογισθεί κανείς τον αντίκτυπο στον ψυχισμό του θύματος της διαδοχικής και κλιμακούμενης συμπεριφοράς του δράστη, καθώς και τη συστηματική ταπείνωση που βιώνει το θύμα της παρενόχλησης. Ο Έλληνας νομοθέτης φαίνεται να έλαβε υπόψη του το κενό προστασίας που υπήρχε στον Ποινικό Κώδικα προχωρώντας σε αναμόρφωση των ποινικών του διατάξεων. Άλλωστε, δεν είναι η πρώτη φορά που ο νόμος θεωρεί άξια προστασίας μεγέθη δίχως υλικότητα, αν σκεπτεί κανείς ότι στο Αστικό Δίκαιο ενόψει του άρθρου 932 ΑΚ αναγνωρίζεται η ηθική βλάβη του παθόντος από αδικοπραξία και η ψυχική οδύνη που βιώνουν τα άτομα που ανήκαν στην οικογένεια του αποβιώσαντος. Και τα δύο αυτά μεγέθη αποτελούν όψεις του ψυχισμού του ατόμου.

H αρχική τροποποίηση του άρθρου έγινε στα πλαίσια του σχεδίου νόμου του Υπουργείου Δικαιοσύνης για την Κύρωση της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη και την Καταπολέμηση της Βίας κατά των γυναικών και της Ενδοοικογενειακής Βίας Σύμβαση Κωνσταντινούπολης, 2011), όπου σύμφωνα με το άρθρο 34 (Παρενοχλητική Παρακολούθηση): «Τα Μέρη θα λάβουν τα απαραίτητα νομοθετικά ή άλλα μέτρα για να διασφαλίσουν ότι η σκόπιμη επαναλαμβανόμενη ενασχόληση με απειλητική ενέργεια που απευθύνεται προς κάποιο άλλο άτομο ,προκαλώντας του φόβο για την ασφάλειά του, πολιτικοποιείται.»

Η πιο πρόσφατη τροποποίηση έγινε με τον νέο ποινικό κώδικα, με τον Ν. 4619/2019,άρθρο 333 σύμφωνα με τον οποίο «επιβάλλεται αυστηρότερη ποινή, ήτοι φυλάκιση έως τρία έτη ή χρηματική ποινή αν η πράξη τελείται εις βάρος αδύναμων προσώπων, δηλαδή σε βάρος ανηλίκου ή προσώπου που δεν μπορεί να υπερασπίσει τον εαυτό του, εφόσον τα πρόσωπα αυτά βρίσκονται υπό την επιμέλεια ή την προστασία του δράστη βάσει νόμου, δικαστικής απόφασης ή πραγματικής κατάστασης, συνοικούν με αυτόν ή έχουν με αυτόν σχέση εργασίας ή υπηρεσίας. » Σκοπός της τροποποίησης είναι πρωτίστως η προστασία των ανηλίκων, αλλά και των ανυπεράσπιστων προσώπων που βρίσκονται σε σχέση εγγύτητας με τον δράστη.

Στα ελληνικά ο όρος stalking αποδίδεται ως «παρενοχλητική συμπεριφορά», ενώ στην οικεία ποινική διάταξη εντοπίζεται και ο όρος της επίμονης καταδίωξης. Ο όρος αυτός ωστόσο υποβιβάζει το βάθος και την έκταση του αδικήματος, διότι το αδίκημα του stalking είναι άμεσα συνδεδεμένο με το στοιχείο της «εμμονής» και αυτό είναι που το διαφοροποιεί από τις λοιπές παρενοχλητικές συμπεριφορές. Μολονότι ο όρος συγχέεται ή και ταυτίζεται από ορισμένους λόγω της έντονης αμφισημίας του με την ύπαρξη ψυχικής νόσου ο όρος «εμμονή» υποδηλώνει, εν προκειμένω, την επιμονή και τη σταθερότητα· είναι δε απαλλαγμένος από οποιαδήποτε έννοια νοσηρότητας και αναφέρεται στη –μη παθολογική– λίμναση της σκέψης του δρώντος υποκειμένου σε συγκεκριμένο πρόσωπο ή κατάσταση και όχι στην ιδεοληψία.

Σήμερα, εν έτει 2021, στον απόηχο της τεχνολογικής ανάπτυξης, εκτός από το stalking στην παραδοσιακή του μορφή, λαμβάνει χώρα και το αδίκημα του cyber stalking. Πράγματι, η εφεύρεση νέων μορφών διαδικτυακής επικοινωνίας, παρεχουσών, ταυτοχρόνως, τη δυνατότητα άντλησης προσωπικών πληροφοριών, σύνδεσης και συσχέτισης στοιχείων, απετέλεσε τον πυρήνα πρωτοφανών συμπεριφορών ή μετέβαλε τη φυσιογνωμία των ήδη υπαρχουσών. Ως εκ τούτου, παρατηρείται μία συνολική αλλαγή φυσιογνωμίας του εγκλήματος. Ο δράστης της ηλεκτρονικής παρακολούθησης θεωρείται, ευχερώς, λαθροθήρας προσωπικών δεδομένων των ατόμων που παρακολουθεί. Επομένως, η προσέγγιση των νομικών θεμάτων που αφορούν αυτή τη μορφή εγκληματικότητας ενέχει την δυσκολία ότι προϋποθέτει όχι μόνο νομικές, αλλά και τεχνικές γνώσεις σε θέματα ηλεκτρονικών υπολογιστών (computer) και διαδικτύου (Internet). Η ποινικοποίηση του stalking και η εναρμόνιση με τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης είναι αδιαμφισβήτητα πρωτοποριακή για τα ελληνικά δεδομένα. Εντούτοις, σκοπός του νομοθέτη δεν πρέπει να είναι μία άκρατη σειρά συνεχών τροποποιήσεων, αλλά θα πρέπει και η ελληνική νομολογία να ακολουθήσει τα χνάρια που χάραξε η αναγκαιότητα της πραγματικότητας και να μη σιωπά απέναντι στις νέες μορφές εγκληματικότητας.

Επόμενο σταθμό στην ανάλυσή μας, αποτελεί η διαμόρφωση και η επεξήγηση των ενεργειών αλλά και του χαρακτήρα του δράστη, όπως επίσης και του θύματος. Το μοντέλο που χρησιμοποιείται σήμερα για τον προσδιορισμό ενός stalker, ονομάζεται Mullen. Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο υπάρχουν 5 κατηγορίες stalkers : Ο απορριφθείσας , ο αγανακτισμένος, ο αναζητών οικειότητα, ο ανίκανος μνηστήρας και ο επιθετικός. Η κλινική εικόνα διαφέρει ανάλογα με τον τύπο του stalker, ωστόσο, συνήθως, παρατηρούνται διαταραχές προσωπικότητας με τα αντικοινωνικά και ναρκισσιστικά στοιχεία ως προεξέχοντα, σοβαρές ψυχικές διαταραχές, προβλήματα στη δημιουργία υγιών διαπροσωπικών σχέσεων, ψευδαισθήσεις και νοητική υστέρηση. Όσον αφορά τον predatory stalker και μόνο εκεί παρατηρούμε, συνήθως, εκτός από τα παραπάνω, και παραφιλίες (κυρίως σαδισμό) και ψυχοπαθητικά χαρακτηριστικά.

Εγκληματολογικό Προφίλ:

Όσον αφορά στο εγκληματολογικό προφίλ, οι πιο επικίνδυνοι τύποι stalkers είναι ο rejected (αυτός που δέχθηκε απόρριψη) και ο predatory (το «αρπακτικό»), γιατί σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, αλλά και την καθημερινή πραγματικότητα είναι εκείνοι που θα φτάσουν πιο εύκολα στην κακοποίηση (συνήθως σεξουαλική και σωματική), αλλά και στην ανθρωποκτονία. Ο rejected, κατά κανόνα, είναι ανοργάνωτος και θα δράσει σπασμωδικά και «εν βρασμώ ψυχής», χωρίς καμιά προσπάθεια να συγκαλύψει το έγκλημά του, ενώ από την άλλη ο predatory, λόγω της ψυχοπαθητικής του προσωπικότητας, είναι συνήθως απόλυτα οργανωμένος κι έχει την υπομονή να περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να δράσει ώστε να αφήσει πίσω του όσο λιγότερα ίχνη και στοιχεία είναι δυνατόν. «Παρ’ όλα αυτά, όταν μια υπόθεση φτάνει στα χέρια μας την χειριζόμαστε με την ίδια σοβαρότητα ανεξάρτητα από τον τύπο του stalker, καθώς όλοι είναι εν δυνάμει ικανοί για τα πάντα από τη στιγμή που όλοι καθοδηγούνται από την εμμονή». Όσον αφορά την ιδιοσυγκρασία των θυμάτων , συχνότερα επιλέγονται γυναίκες νεαρής και μέσης ηλικίας , οι οποίες θεωρούνται αδύναμες. Παρόλα αυτά δεν αποκλείεται τα θύματα να είναι ανδρικού γένους και μεγαλύτερης ηλικίας , πολύ συχνά παρατηρείται πως η επιλογή των θυμάτων επικεντρώνεται και στο φιλικό περιβάλλον του δράστη καθώς η πρόσβαση στην ιδιωτικότητα είναι ευκολότερη .

Τα θύματα βιώνουν σύγχυση, άγχος, άρνηση και αναπτύσσουν φοβίες. Παρατηρούνται επίσης διαταραχές στον ύπνο, στην πρόσληψη τροφής, κατάθλιψη, αυτοκτονικός ιδεασμός και μετατραυματικό στρες. Επιπλέον βλέπουμε δυσκολία στη συγκέντρωση, ένα διάχυτο αίσθημα αβοηθησίας, θυμό και συναισθηματικό μούδιασμα. Πέρα από τις ψυχολογικές επιπτώσεις υπάρχουν και σωματικές (υπέρταση, επιδείνωση ασθενειών όπως το άσθμα, δερματικές παθήσεις κτλ), κοινωνικές (παραίτηση από τη δουλειά, απομόνωση, διακοπή χόμπι κτλ), και οικονομικές (έξοδα για την ενίσχυση της ασφάλειας του σπιτιού, δικηγόροι, ψυχολόγοι, έξοδα για υλικές ζημιές που προκάλεσε ο δράστης κτλ.)

Λόγω της φύσης του αδικήματος, το stalking συνδέεται συχνά με τη διάπραξη και άλλων αδικημάτων, λιγότερο ή περισσότερο σοβαρών και επικίνδυνων. Θέλοντας ένας stalker να εκφοβίσει και να χειραγωγήσει το θύμα του, είναι πιθανό να προβεί, για παράδειγμα, σε φθορά ιδιοκτησίας (βανδαλισμός σε τοίχους, αυτοκίνητο κλπ.) ή κακοποίηση ζώων (κακοποίηση του κατοικίδιου του θύματος). Προκειμένου να παρακολουθήσει τις τηλεφωνικές συνομιλίες ή τις ηλεκτρονικές κινήσεις του θύματος, συχνά ο δράστης παραβιάζει το απόρρητο των τηλεπικοινωνιών. Σε σοβαρότερες περιπτώσεις, μπορεί να κακοποιήσει σωματικά (πρόκληση σωματικής βλάβης) ή σεξουαλικά το θύμα ή ακόμα και να φτάσει στην ανθρωποκτονία. Είναι προφανές ότι τα αδικήματα που συνοδεύουν την κάθε περίπτωση stalking είναι ανάλογα της κλιμάκωσής της. Είναι επίσης σημαντικό να επισημανθεί πως όσο το θύμα ενδίδει σε αυτά που ζητάει ο δράστης με την ελπίδα πως θα τον ευχαριστήσει και εκείνος μετά θα απομακρυνθεί ή το θύμα δεν αντιδρά καθόλου (π.χ. δεν καταγγέλλει το γεγονός) η κλιμάκωση αναμένεται να έχει γρηγορότερα και χειρότερα αποτελέσματα.

Επίλογος:

Εν κατακλείδι, το stalking, δυστυχώς, είναι παρεξηγημένο και δεν δίνεται η βαρύτητα που του αρμόζει. Το κλειδί βρίσκεται στην ενημέρωση. Η ενημέρωση θα οδηγήσει στην αναγνώριση και ταυτοποίηση του εγκλήματος κι αυτό στην καταγγελία. Βασικό προνόμιο ως προς την καταπολέμησή του, είναι η αναγνώριση της ύπαρξής του καθολικά. Όσο υπάρχει ο φόβος τόσο περισσότερο θα διογκώνεται η απειλή , σημαντική λεπτομέρεια αποτελεί πως η θυματοποίηση και η κακοποίηση δεν έχουν περιορισμούς , το ίδιο συμβαίνει και με τους δράστες. Η ενημέρωση και η εκπαίδευση είναι σύμμαχοι για την καταπολέμηση κάθε είδους εγκληματικής αξιόποινης πράξης.